Ṋamusi ndi ḓuvha ḽa u thoma ḽa holodei dza tshikolo! Ndi ḓuvha ḽa makete hafhu, nahone Mme a Afrika vha khou isa Afrika na Dintle maketeni u renga thoyi kana madzanga. “Hu na nyimele nthihi phanḓa ha musi ni tshi nga wana thoyi kana dzanga,” Mme a Afrika vha ralo, vha tshi mwemwela. “Ni fanela u ḓivha dzina ḽayo nga Tshisuthu na Luisimani!” Afrika u khou ṱoḓa tshipelupelu tshiṱuku, tsha mivhala ye a i vhona maketeni tshifhinga tsho fhiraho musi vhe henengei. Tshi mu humbudza zwipelupelu zwine a anzela u zwi vhona mabulasini a tsini. “Vhonani uri tshi na mivhala ya hani! Ni nga kona u tshi vhona ni tshe kule,” u vhudza Dintle, a tshi khou sumba tshipelupelu vha tshi khou ya thekhisini.

Afrika u a ḓivha tshine a khou ṱoḓa fhedzi ha divhi dzina ḽatsho nga Tshisuthu. Maano awe ndi a u vhudzisa muṅwe na muṅwe ane a ḓo ṱangana nae arali a tshi ḓivha ipfhi ḽa Tshisuthu. “Hurini, Malume,” Afrika u lumelisa mureili wa thekhisi zwenezwi a tshi khou namela kha tshidulo tsha phanḓa. Nḓilani ya u ya maketeni, Afrika u vhona tshipelupelu tshi penyaho tsha muvhala wa lutombo tshine a tshi funesa bulasini ya henefho tsini nahone a tshi sumba. “Malume, tshiḽa tshithu tshi vhidzwa mini?” u a vhudzisa. “Windmill, mutukana wanga?” hu fhindula mureili, a tshi khou sea.

“Ndi khou amba uri tshi vhidzwa mini nga Tshisuthu?” Afrika u a hevhedza. “I-Windmill yi-windmill,” mureili u ralo, a tshi khou engedza volume ya radio ya thekhisi. A si phindulo ine Afrika a khou i ṱoḓa. Musi vha tshi swika maketeni, Afrika a vhona khonani yawe Maduo, na mme awe. Nga u tou ambela fhasi, a vhudzisa mme a Maduo, “Ipfhi ḽa tshipelupelu nga Tshisuthu ndi ḽifhio?”

“Ke windy milly,” hu amba Mme wa Maduo. Afrika ha humbuli uri ndi ḽone dzina ḽa vhukuma ḽa Tshisuthu ḽa tshipelupelu, fhedzi a livhuwa Mme wa Maduo phanḓa ha u vhuyelela kha muṱa wa hawe. Mme wa Afrika vha dzhia vhana vha vha isa zwitolo zwa mitshelo. Maapuḽa matswuku a khou penyelela. “Ni khou ṱoḓa maapuḽa?” Mme vha a vhudzisa. “Hai, ro livhuwa,” hu amba Afrika.

Vhe nḓilani ya u ya u renga miroho, vha vhona zwivhaḓwa zwiṱuku zwa buraweni zwa vhathu na phukha. “Mme, kha vha vhone Gogo,” Dintle u amba nga dakalo, a tshi sumba tshiṱetshu tsha mukegulu. “Ni khou tshi ṱoḓa tshiṱetshu, Afrika?” Mme vha a vhudzisa. “Hai, ndo livhuwa,” hu amba Afrika, a tshi mwemwela na u dzungudza ṱhoho yawe. Afrika a ya u amba na mufumakadzi o dzulaho fhaḽa tsini na zwiṱetshu zwo vhaḓwaho. “Hurini, Mama, vha a kona u zwi ita izwi?” Afrika u a vhudzisa, a tshi sumba tshipelupelu tshitswu na tshitshena zwi re kulenyana. “Ndi nga ita zwiṅwe na zwiṅwe nga thanda, mutukana wanga,” u fhindula nga u ḓihudza. “Ee!” Afrika a humbula a tshinanyana. “Vha nga mmbudza uri tshi vhidzwa mini nga Tshisuthu?” u a vhudzisa.

“Eee, vhana vha ano maḓuvha! Mbudziso dzavho,” mufumakadzi u ralo a sa khou fhindula. Zwenezwi Afrika, mme awe na Dintle vha tshi khou bvela phanḓa na u tshimbila maketeni, vha vhona mutukana a tshi khou tambisa thoyi ya goloi ya zwikoṱikoṱi. Malinga o itwa nga zwitibo zwa maboḓelo zwo bikululwaho. “Ni khou ṱoḓa goloi ya thoyi, Afrika?” Mme vha a vhudzisa. “Hai, ndi a livhuwa,” hu amba Afrika. 

Afrika a tshi vhona! tshipelupelu tshiṱuku nṱha ha ṱafula, ya zwipelupelu zwa mivhala zwi tshi khou moniswa nga muya. “Hetshi tsho naka,” Mme vha ralo kha Afrika, vha tshi takalela tshipelupelu na vhone. “Ndi zwine nda khou ṱoḓa kokotolo,” Afrika u ralo a tshi gidimela ṱafulani.

“Hone, ni a ḓivha zwe ra anḓana,” Mme vha ralo vha tshi khou sendela na vhone. Afrika a humbula uri ha athu ḓivha ipfhi ḽa tshipelupelu nga Tshisuthu. “Dumela, Mme,” Afrika a lumelisa murengisi wa mufumakadzi. “Thoyi dzavho dzo naka dzoṱhe!” “Ndo livhuwa! Ri dzi ita nga matheriaḽa o bikululwaho,” mufumakadzi u ralo a tshi ṋetshedza Afrika tshipelupelu tshe a vha o tshi sedza. “Fhedzi itshi tshithu ndi mini?” Mme wa Afrika vha a vhudzisa, vho lavhelesa Afrika. “Ndi sefefo sa moea. Hu na zwiṅwe zwine na khou ṱoḓa?” mufumakadzi u ralo, a tshi humbula uri Mme wa Afrika vha khou amba naye.

“Ndi sefefo sa moea. Hu na zwiṅwe zwine na khou ṱoḓa?” mufumakadzi u ralo, a tshi humbula uri Mme wa Afrika vha khou amba naye. Ha vhonala u mwemwela huhulu tshifhaṱuwoni tsha Afrika. “Ndi nga wana iyi, nga khumbelo?” u ralo. “Mini?” Mme wa Afrika vha a vhudzisa, vha tshi khou badela tshipelupelu. “Hetshi sefefo sa moea,” Afrika u ralo nga u sumbedza gundo. A imisela tshipelupelu nṱha ha ṱhoho yawe sa khaphu a ṱalela zwipelupelu zwi tshi mona muyani. “Zwo vha vhuṱali havhuḓi ha u guda ipfhi ḽiswa, a zwo ngo ralo, Dintle!” u ralo o takala.

Itani uri tshiṱori tshi nyanyule!

• Musi no no fhedza u vhala tshiṱori, ambani nga zwe zwa itea kha tshiṱori. Vhudzisani vhana vhaṋu mbudziso dzi si na phindulo nthihi u vha ṱuṱuwedza uri vha humbule na u amba nga zwithu zwine zwa tshimbidzana na tshiṱori, sa tsumbo, “Ndi tshifhio tshipiḓa tshine na tshi funesa kha tshiṱori?”
• Arali vha na vhana vhahulwane, vha vha ṱuṱuwedze u wana uri ‘windmill’ ndi mini nga nyambo dziṅwe mbili.
• Olani tshifanyiso tsha thoyi kana dzanga ḽine na ḽi funesa.
• Itani mutevhe wa thoyi kana madzanga a 10 ane na a funesa nga luambo lwaṋu lwa hayani. Zwino wanani ni ṅwale fhasi madzina a idzo thoyi na madzanga nga luṅwe luambo luthihi.
• Noṱhe na muṱa waṋu, itani tshipelupelu tsha thoyi ni tshi shumisa zwitanda, wuḽu kana muḓali, bammbiri na guḽuu.