Khale ka khaleni a ku ri na mufana la vuriwaka Tshego. A a rhandza ku tiva swilo ni ku tlangela etlhelo. Tshego a a rhandza ku tiva tindhawu tintshwa. A a vutisa swivutiso hi xilo xin’wana ni xin’wana. “Mama, xana swiharhi swa twa? Mama, xana swiharhi swa swi twisisa leswi hi swi vulavulaka? Mama, xana swiharhi swa vulavula? Mama, ha yini swimanga swi ku, ‘miyewu’?” A a nga tshiki ku vutisa ku fikela mana wakwe a n’wi byela leswaku a ya ehandle a ya tlanga. Tshego u ye ehandle a ya tshama etlhelo xa ximanga xakwe, Frisky. U langute Frisky, ivi Frisky na yena a n’wi languta. A wu ta ehleketa leswaku Frisky u lava ku vula swin’wana.

“A swi ta va kahle loko a ndzi kota ku vulavula na wena, na wena u vulavula na mina, Frisky,” ku vula Tshego. Kambe Frisky u lo “miyewu,” ivi a fularhela Tshego. Tshego u hefemulele ehenhla. A a tivutisa leswaku a swi ta va njhani loko swiharhi a swi kota ku vulavula. Kutani ematshan’weni ya leswaku timbyana, swimanga na swinyenyana swi rila hi ndlela ya swona, a swi ta kota ku phofula leswi swi lavaka ku swi vula. Tshego u lo hlekela endzeni hi ku tiva leswaku sweswo a swi nge endleki. “Tshego?” Tshego u tsemeke nhlana loko a twa vito rakwe ri vitaniwa, kambe a ku ri Mana wakwe, a yime enyangweni. A a ambale xihuku xakwe xa dyambu xa mavalavala. Hiloko Tshego a tsundzuka leswaku va ya eku khempeni! “Tshego, xana u pake hinkwaswo leswi u nga ta swi lava?” ku vutisa Mama. “Ina, Mama, ndzi hete ku paka tolo nimadyambu,” ku vula Tshego hi ku n’wayitela. “Kutani a hi fambe!” ku vula mana wakwe. “Tata wa wena se u layicha swilo swo hetelela emovheni.” Tshego a a swi tiva leswaku a va ya ku tiphineni hi ku khempa.

A a swi langutele hi mahlongati ku dyondza hi swiharhi leswi a swi tshama laha a va ta khempa kona. Ndyangu wu nghene emovheni, naswona loko va ri endleleni, Tshego a hlayela timinete kukondza va fika endhawini yo khempa. Ndhawu ya kona a yi saseke ngopfu. A yi rhendzeriwe hi mirhi, naswona Tshego a a lava ku hatla a yi valanga. “Papa, xana ndzi nga hlengeleta mavivi yo tshivela ndzilo loko wena wa ha vamba tende?” ku vutisa Tshego. “I mhaka ya kahle, kambe u nga yi ekule. A ndzi lavi u lahleka exikarhi ka mirhi leyi,” ku vula Papa. “Hi swona!” ku vula Tshego a ri karhi a tsutsuma a ya lava mavivi. Kambe, leswi Tshego a a rhandza ku tiva swilo ni ku tlangela etlhelo, u tikume a ri endzenindzeni ka khwati ni ku swi xiya a nga swi xiyanga. U langute ehansi ka matluka, endzhaku ka maribye ni le henhla ka mirhi leswaku a vona swiharhi hinkwaswo leswi a swi tshama kwalaho. Loko Tshego a endle tshwinga ra mavivi, u langute hala ni hala ivi a kuma leswaku u … lahlekile! Mirhi hinkwayo se a yi languteka yi fana, kutani u swi lemukile leswaku a nge yi kumi ndlela yo tlhelela laha va nga khempa kona. Ri sungule ku phimela, naswona a ku nga ri na n’weti.

Tshego u tshame ehansi, a khondla matsolo ma lava ku khumba xifuva ivi a rilela ehansi. Xana a a ta tlhelela njhani eka vatswari vakwe? Hiloko Tshego a twa marito ma hlevetela ekusuhi. U miyerile a langutalanguta. Xana vatswari vakwe va kote ku n’wi kuma? Kambe a ku nga ri vatswari va yena. Emahlweni ka yena a ku yime hanci yo saseka ni xikhovha xa mahlo lamakulu ya xirhendzevutana. “Swi lo yini we jaha? U rilela yini?” ku vutisa xikhovha. Tshego a a nga swi kholwi leswi a swi tweke. Xana a ku ri xikhovha hakunene lexi a xi vulavula na yena? “Xana … u kota ku vulavula?” ku vutisa Tshego hi ku nghanghamela. Xikhovha xi lo hlekela endzeni. “Ina, hi kota ku vulavula. Kutani hi byele leswaku u vekiwe hi yini laha, naswona ha yini u ri wexe exinyameni xo tani.” “Ndzi lo lahleka loko ndzi ri karhi ndzi rholela mavivi yo tshivela ndzilo laha hi khempeke kona,” ku vula Tshego.

“U fanele u twa ndlala,” ku vula hanci. Khwiri ra Tshego ri sungule ku rila onge ri twe leswi nga vuriwa! “Tshama kwala ndzi ya ku tekela swakudya.” Hiloko hanci yi ganyuka yi famba. Xikhovha xi sale na Tshego. Hanci yi vuye na xichocho xa maapula lamakulu yo tshwuka. Tshego u hatle a dya maapula mambirhi ivi a titwa a antswa. “Ndzi ehleketa leswaku vatswari va wena ndzi va vone hala,” ku vula hanci. “Khandziya enhlaneni wa mina, ndzi ta ku yisa laha va nga kona.” Tshego u khandziye hanci liya, ivi xikhovha xi haha xi phatsama ekatleni ra Tshego. Hiloko va famba swin’we exikarhi ka mirhi. 

Swi nga si ya kwihi va fike ekhempeni. Tshego u jitame ehancini ivi a yi khensa ku’we na xikhovha hikwalaho ka mpfuno wa swona. “Xana ndzi ta tlhela ndzi mi vona?” ku vutisa yena. “Kumbexana,” ku hlamula xikhovha, ivi swi tlhela swi ya nghena ekhwatini swi nyamalala. “Mama, Papa!” ku huwelela Tshego a ri karhi a va tsutsumela a fika a va angarha. Vatswari vakwe a va languteka va karhatekile. “Mi ndzi khomela ku va ndzi teke nkarhi wo leha, mhaka hileswaku a ndzi lahlekile. Nkateko wa kona, ndzi vuyisiwe hi hanci yo saseka ni xikhovha xa musa. Xana a mi swi tiva leswaku swiharhi swa vulavula?” Hiloko Tshego a vulavula a nga ha heti! Vatswari vakwe a va tsake ngopfu ku n’wi vona lerova va lo n’wayitelana ntsena ivi va tlhela va angarha Tshego. Endzhaku ka masikunyana ku fike nkarhi wo muka. Loko va fika ekaya, Tshego u nambe a tsutsumela eka Frisky. “Xewani, Frisky. A wu nga ndzi kumbuki?” ku vutisa Tshego. Frisky u tiolorile ivi a ku “miyewu” hi rito ra le hansi. “Ndzi tiva xihundla xa wena,” ku vula Tshego, “loko se u lunghekile u ta vulavula.” Frisky u titshuve nhloko hi voko ra Tshego ivi a khokhovela a ya tshama endzhumbeni wakwe. Hiloko Tshego a namba a swi xiya leswaku Frisky u twisise hinkwaswo leswi a swi vuleke!

Endla ntsheketo wu nyanyula! 

•  Xana u tshame u lahleka endhawini leyi u nga yi tiviki? U titwe njhani? U wu kume njhani ndyangu wa ka n’wina? 
•   Xana u ehleketa leswaku swiharhi swa hi twisisa loko hi vulavula na swona? Ha yini u anakanya tano? 
•   Hlawula xiharhi hambi xi nga va xihi. Tsala swivutiso swimbirhi leswi a wu ta xi vutisa swona loko a xi vulavula. 
• Gimeta ntsheketo hi ndlela yin’wana. A hi nge Frisky u kote ku vulavula na Tshego. Xana Frisky a a ta ku yini?