Dumi N’wavhondo ka ganamrile hi xikosi, a ri karhi a orherisa khwiri ra yena etambeni lerikulu ra xiphepherhele. A ri kusuhi no etlela loko a ta twa huwa yo hleka. Hi vulolo, a pfula tihlo rin’we. A ku ri swivhondwani swimbhirhi leswi a swi ri karhi swi tsutsumatsutsuma.

“UMMMM!!!” ku vula rin’wana ra wona ri byela laman’wana loko ma hundze tamba ma hlayisekile. “Vhondo leriya ra nun’hwa SWINENE!” Va hleka nakambe loko va ri karhi va hundza hi ku tsutsuma.

Dumi a ahlamula, na ku bakanya nhongani leyi a yi n’wi bela huhwa endleveni ya yena. “Leswi a swi kahle!” a vulavulela embilwini a ri swakwe. “Ku hava loyi a ndzi twisisaka.”

A ku ri ntiyiso. Dumi a ri na risema ro biha naswona a thyakile. A thyakile hikuva a nga hlambi, kambe a ku ri hava loyi a swi tiva leswaku hikokwalaho ka yini. Ntiyiso a ku ri leswaku, Dumi a chava mati. Siku rin’wana, loko a ha ri n’wana, u wele hi nhloko endzeni ka xidziva lexikulu xa ridaka. Dumi a nga swi koti ku hlambela, kambe nkateko wa kona, boti wa yena u n’wi kokile hi milenge ya le ndzhaku a huma. Ku sukela siku rero, Dumi a nga swi tiyiseli ku va ekusuhi na mati. Loko mavhondo laman’wanii ma ya exidziveni mixo wun’wana na wun’wana ku ya hlamba, Dumi a huma a ya tifihla eswihlahleni. A ku ri hava na munhu na un’we loyi a ta endla leswaku a cinca miehleketo ya yena hi ta mati – hambi ku ri manana wa yena!

Masiku ya hundzile – ximumu a xi hisa swinene naswona a ku ri hava mpfula. Dumi u yile emahlweni a nyanya ku thyaka. Voya byakwe a byi ri na girisi byi lukana, naswona a ri na riphunga ro chavisa. Xo biha xa kona, ntshungu wa tinhongani a wu n’wi landzelela hinkwako lomu a ya kona. Dumi a nga swi rhandzi leswi, hambiswiritano, u tiendlile onge a nga na mhaka na swona.

Mixo wun’wana, vakulukumba va tiko va tile ku ta vulavula na Dumi. Va yimile ekule na yena, kutani Dumi a va vona va pfale tinhopfu va ri karhi va lava moya.

“U ta hi khomela, Dumi,” va vulavula, “tanihilaha u swi tivaka ha kona i khale mpfula yi nga se na. Ku na tinhongani to tala hinkwako. Tinhongani ti rhandza thyaka, naswona u na thyaka swinene, hikwalaho tinhongani ta ku rhandza! Tinhongani leti hinkwato ti ta endla leswaku hi vabya … Swa antswa u rhurha laha tikweni ra hina.”

Mbuya Dumi! A ta endla yini? Hi mbilu ku vava, a suka a famba. A famba lero na famba. Siku ri ya ri ri karhi ri xa kutani dyambu ri sungulae ku hisa swinene loko ri ri karhi ri tlakukela ematilweni ya wasi. Nhloko ya yena a yi n’wi tika, naswona milenge ya yena a yi twa ku vava! Endzhaku ka nkarhi, a ti twa leswaku a nge he swi koti ku tlhava goza rin’wana.

“Ndzi lava ndzhuti!” a vulavula, a ri karhi a languta kwala matlhelo. A ku ri hava misinya yo tala eka ndhawu ya nhova leyi, kambe a vona xihlahla xa mitwa lexi a xi nga ri kule ngopfu. Hi ku nonoka, Dumi a khwita a ya eka xinsinyana lexi. A etlela ehansi ka xona, kutani byi phaha.

Tiawara na tiawara ti hundza. Dumi a etlele kahle lero a nga kalanga a vona mapapa ya xidzedze loko ya ri karhi ya khuvangana ehenhla. Dyambu a ri nyamalarile. Xibakabaka xi nyanya ku dzwihala. Moya wu nyanya ku titimela na ku titimela, kambe avhondo lero karhala a ri etlele. Emakumu, mpfula yi sungula ku thona.

Dumi a pfuka. Mathonsi lamakulu a ya ri eku hlatsweni ka miri wa yena! Eka tiko ra Van’wavhondo, maavhondo hikwavo ya titumbetile ehansi ka maribye lamakulu. Kambe laha, a ku ri hava laha a ta tumbela kona! Emasunguleni, loko Dumi a vona na ku twa mpfula, u cemile na ku rila a khunguluka a ya tiseketela hi bolo leyi a yi hlundzukile. “Pfunani!” a tlhava mukhosi. “Ndzi kombela ku pfuniwoo!” Hambi ti ri tinhongani a ti fambile, naswona Dumi a ri swakwe.

Ku humelele mhaka yo hlamarisa. Loko mpfula leyo titimela yi sungula ku tsakamisa miri wa yena, Dumi u lemukile leswaku se a titwa kahle. Hi ku nonokao, a vuyela ehansi endzhaku ka nkarhinyana, u kotile na ku pfula mahlo yakwe. “Mpfula yi languteka yi sasekile,” a vula, “naswona yi endla leswaku nhova yi nun’hwela kahle!” Dumi a yima hi milenge, a pfula nomo wa yena a nwa mathonsi ya mpfula. “Na wona ya nandziha!” a vula hi ku hlamala. A tsakile swinene hikwalaho a nga sungula ku kandziya ehansi hi nenge wa yena uivi a ba madyota hi tintiho.

Hilaha Dumi a nga jika, a cina ndlela hinkwayo loko a ri karhi a tlhelela etikweni ra maavhondo, a ri akrhi a yimbelela a ku: “Mpfula! Mpfula! Ndzi rhandza mpfula! Mpfula! Mpfula! Mpfula!”

Dumi u fikile etikweni hi ku pela ka dyambu. Ku ve hava na wun’we wa nmaavhondo loyi a nga n’wi vona – hinkwavo a va tumberile ehansi ka maribye lamakulu. Dumi a nga ri na mhaka. A toloverile ku titshamela a ri swakwe, naswona, a titwa a tsakile! U dyile makamba matsongo ku lalela, a kasa a ya nghena ehansi ka xihlahla kutani byi khoma nakambe. Loko 

Dumi a pfuka, mpfula a yi yimile naswona tiko a ri languteka ri sasekile na ku tenga. Loko dyambu ri huma, vuandlalo bya swiluva swo tshwukela swi sungula ku baleka swi saseka.

“Wawu!” a vula, a ri karhi a valanga.

Hi nkarhi wolowo, mavhondo laman’wani hinkwawo ma tiler eka yena. A va ri endleleni ya ku ya exidziveni ku ya hlamba. Va hlamarile ku vona Dumi lontshwa, wo basa, no nun’hwela kahle!

“Dumi! Ku humelele yini?” hinkwavo va vutisa, va ri karhi va n’wi rhendzela. Kambe ematshan’weni yo vulavula, Dumi a sungula ku ba madyota hi tintiho na ku ba nenge … hi xinkadyana a ri eku cineni na ku yimbelela nakambe. Mavhondo hinkwawo ma yimbelela na yena, loko va ri karhi va ya exidziveni: “Mpfula! Mpfula! Hi rhandza mpfula! Mpfula! Mpfula! Mpfula!”

Sungulani ku va ni vutumbuluxi!

Nyika vana va wena maphepha lamakulu u ringanyeta leswaku va dirowa swifanso swa hilaha Dumi N’wavhondo a titwisa xiswona mayelana na mati emasunguleni kumbe emakumu ka ntsheketo – kumbe ha vumbirhi!