Kale-kale, muṅwe mufumakadzi o vha a tshi dzula na muṱa wawe kha kuṅwe kusi ngei kha Vhuhosi ha Zululand. Swondaha iṅwe na iṅwe muṱa wo vha u tshi ya kha lwanzhe luhulwane. Vhana vho bwa kha muṱavha vha tambela kha magabelo. Mufumakadzi o bika zwiḽiwa nga mulilo ngeno munna wawe o ṱoḓa madanda e a ṱanziwa nga lwanzhe, uri a ḓo vhaḓa zwithu zwo nakaho: zwiṋoni, vhathu na phukha dza tshaka dzoṱhe.

Vhukati ha vhege muṱa woṱhe wo vha u tshi shuma nga maanḓa ngeno nga madekwana vho vha vha tshi ora mulilo. Ho vha hu na swiswi nga maanḓa lwe vha sa kone u shuma kana u tamba kana u vhaḓa nahone ho vha hu sa athu vha vhusiku lune vha nga eḓela. Ndi nga tshifhinga tshenetshi he vhana vha humbela mme avho uri vha vha anetshele tshiṱori.

“Mmawe,” vho vha luvheledza, “ri ṱoḓa zwiṱori. Ri khou humbela uri vha ri anetshele.”

Fhedzi naho vho lingedza nga nungo dzoṱhe u humbula tshiṱori, a vho ngo kona. Ho ri vhone, ha ri munna wavho, a hu na we a vha a na zwiṱori zwa u anetshela.

Ḓuvha ḽiṅwe, mufumakadzi a dzhia tsheo ya u humbela vhahura vhawe uri vha mu thuse.

“Naa vha na zwiṱori-vho?” o vha vhudzisa.

“Hai-iiiii,” vha dzungudza dziṱhoho , “a ri na.”

Ho vha hu si na zwiṱori. Ho vha hu si na miḽoro … nahone ho vha hu si na nganetshelo dza manditi.

Munna wavho a vha eletshedza, “Musadzi, ndi vhona uri ni tea u ya na ṱoḓa zwiṱori. Ndi ḓo ṱhogomela vhana vhashu na nnḓu. Wanani zwiṱori ni vhuye nazwo hayani.”

Zwo ralo, mufumakadzi a onesana na vha muṱa wawe a dzhena nḓilani. O dzhia tsheo ya u vhudzisa tshisikwa tshiṅwe na tshiṅwe tshe a ṱangana natsho arali tshi na tshiṱori tshine tshi nga mu anetshela. Tshipuka tsha u thoma tshe a ṱangana natsho ho vha Ranḓevhe. Wo ḓa u tshi thamuwa-thamuwa nga khwanḓa dzawo khulwane.

“Ranḓevhe!” o vhidzelela. “Naa u na zwiṱori-vho?”

“Zwiṱori?” ho vhudzisa Ranḓevhe. “Ohoo, ndi na maḓana, zwigidi, hai, miḽioni wazwo.”

“Ranḓevhe, ndi humbela uri u mphe zwiṱori zwiṅwe uri ndi ḓo takadza vhana vhanga.”

“Ummm …” Ranḓevhe o amba. “U amba ngoho a thi na tshifhinga. Zwavhuḓi-vhuḓi … zwiṱori zwa masiari? … Hai!” Wo thamuwa, wa thamuwa, wa thamuwa wa vha wo ya.

Nga murahu a vhona gwitha. Musi a tshi ḽi humbela zwiṱori ḽa ṱharamudza mathenga aḽo ḽo sinyuwa.

“Hai … vha … khou ṱoḓa u nkhakhisa ndi khofheni!? A thi na zwiṱori. Kha vha ye kha goni ḽihulwane. Ndi ḽone ḽine ḽa vha ḽo vuwa nga masiari. Kha vha humbele ḽone.”

Zwenezwo mufumakadzi a tshimbila a ṱutshela mulomoni wa mulambo wa Tugela hune goni ḽa tshela hone. Musi a tshi ḽi vhona a vhidzelela dzina ḽaḽo.

Goni ḽihulwane ḽa zhamba ḽe: “Hwaa! Hwaa-hwaa-hwaa! Ndi ngani vha tshi khou nkhakhisa ndi tshi khou tshela?”

“Eya, Goni ḽa vhuṱali,” ho amba mufumakadzi, “Ndi khou ṱoḓana na zwiṱori. U a ḓivha hune ndi nga wana zwiṅwe hone?”

“Ee,” ho amba Goni, “Ndi a ḓivha ane a nga vha thusa. Kha vha ye hune maḓaba a ṱangana na lwanzhe hone. Vha ime henefho vha vhidzelele tshibode tshihulwanesa tsha lwanzhe.”

Mufumakadzi a ḽi livhuwa a livha lwanzheni. Ndi musi o vhidzelela tshibode tshihulwanesa tsha lwanzhe luvhili tsha vha tshi a bvelela maḓini nga u a hasha nga maanḓa.

“Vha songo ofha,” Tshibode tsha lwanzhe tsho amba. “Kha vha farelele kha ganda ḽanga. Ndi ḓo vha isa kha vhathu vha lwanzhe vha ḓivhaho zwithu zwoṱhe na zwiṱori zwoṱhe.”

Fhasi, fhasi, fhasi vha suvhela tshivhindini tsha lwanzhe, vha swika fhasi-fhasi hangei, henengei kha khosi na muṱanuni vha lwanzhe.

“Zwino uyu ndi nnyi?” ho vhudzisa khosi.

“Mufumakadzi uyu u bva kha shango ḽo omaho ḽi re nṱha ha maḓi ashu,” ho hevhedza muṱanuni.

“Ndi tshini tshine wa ṱoḓa, mufumakadzi wa shango ḽo omaho?” ho vhudzisa muṱanuni.

“Zwiṱori, muṱhomphei. Vha na zwo zwine ndi nga ṱuwa nazwo kha vhathu vhanga?”

“Ri nazwo,” ho amba muṱanuni. “Fhedzi vha na zwine vha nga ri fha u itela u wana zwiṱori izwi naa?”

“Vha nga takalela mini?” ho vhudzisa mufumakadzi.

Khosi na muṱanuni vha mwemwela. “A ri koni u ya hangei kha shango ḽavho ḽo omaho. Ri nga takalela u ḓivha uri tsho itisa hani. Kha vha ḓe na tshiṅwe tshine tshi nga sumbedza uri ndi lushaka lwa hani lwa phukha na vhathu lune lwa vha hone.”

“Ndi ḓo ita ngauralo,” ho amba mufumakadzi.

Tshibode tshihulwanesa tsha lwanzhe tsha mu humisela murahu kha shango ḽo omaho tsha lindela zwenezwi a tshi khou gidimela hayani u ṱalutshedza munna wawe zwoṱhe zwo iteaho.

“Ahaa,” o ralo o takala vhukuma. “Ndi na zwivhaḓwa zwinzhi zwa phukha, zwiṋoni na vhathu. Ni nga zwi dzhia zwoṱhe.”

Nga murahunyana mufumakadzi a vha o no humela bitshini na dzanda ḽa zwivhaḓwa. Tshibode tsha dovha hafhu u mu hwala tsha mu isa fhasi, fhasi, fhasi hangei.

Musi khosi na muṱanuni vha tshi vhona zwivhaḓwa, vha takala na zwikunwe vha mu ṋetshedza ganda ḽa u naka.

“Ndi ḽaṋu na vhathu vhaṋu, ri ni ṋea mpho ya zwiṱori. Musi ni tshi ṱoḓa tshiṱori, ni imisele iḽi nṱha kha nḓevhe yaṋu ni thetshelese,” vho ralo.

“Fhedzi ni elelwe hezwi,” ho hevhedza khosi kha nḓevhe yawe, “tshiṱori tshaṋu tsha u tou thoma, tshi thoma nga lwendo lwa u ḓa fhano.”

Musi mufumakadzi a tshi humela murahu vhugabeloni, munna wawe, vhana vhawe na vhathu vhoṱhe vha muḓana vho vha vho lindela. Vho vha vho vhasa mulilo muhulu we wa thathaba na u bva ṱhase swiswini.

“Zwo ralo,” vha mu ṱavhela mukosi, “kha vha ri anetshele tshiṱori. Kha vha ri anetshele tshiṱori!”

Mufumakadzi a mwemwela. O fara ganda a ri, “Ee … Nal’ibali …tshiṱori khetshi. Ssshhh. Zwino kha vha thetshelese.”

Ndi zwe tshiṱori tsha u thoma tsha anetsheliswa zwone.

Nga murahu ha izwo mufumakadzi o isa ganda kha nḓevhe yawe a anetshela zwiṱori zwinzhisa. Arali itshi hu tshiṱori tsha u thoma tshe na tshi pfa, elelwani, hu na zwinzhi, zwinzhisa zwine zwa kha ḓi ḓo ḓa.